DÜNYADAKİ İLK SANAYİ BÖLGELERİ
Dünyada sanayi bölgesi fikri ilk kez XIX. yüzyılın ilk yarısında ABD’de ortaya atılır. 1885 yılında sanayinin geliştirilmesine yönelik ABD’de bir rapor hazırlanır. Bu raporda sanayinin geliştirilmesinin ancak sanayi bölgeleri adı verilen yeni oluşumların oluşturulmasıyla mümkün olacağı dile getirilir.[1] Amerika’da bu gelişmeler olurken, bu konudaki ilk bilinçli uygulama İngiltere’de hayata geçirilir. Böylece 1897 yılında İngiltere’nin Manchester kentinde Trafford Park dünyanın ilk Organize Sanayi Bölgesi olur. Trafford Park Sanayi Bölgeleri’nin anası olarak adlandırılır.[2] Sözü edilen bölge, lojistik açıdan da Mersey Nehri üzerinden dünyaya açılmayı, hammadde ithali ve ticari malların ihracını mümkün kılan, Manchester gemi kanalının inşasına bağlı olarak kurulur.
BURSA OSB KURULUŞU
ABD’nin ağırlıklı olarak II. Dünya Savaşı’ndan sonra başlatmış olduğu ve çeşitli adlarla yabancı ülkelere verdiği kredilerin ve desteklerin geri ödenmesinden ya da milli paralar karşılığı yapılan satımlardan ötürü Karşılıklı Paralar Fonu’nda biriken paralar bulunur. Amerika’da 1950’li yıllarda gıda maddeleri büyük fazlalık verir. Amerikan hükümeti bunu eritmek için Public Law 480 (PL 480) isimli bir kanun çıkarır. Bu kanunla bu gıda maddelerini ihtiyacı olan ülkelere yerel paraları karşılığı satmaya karar verir. Bundan yararlanan ülkelerden biri de Türkiye’dir.
1961 yılında kabul edilen dış yardım kanunu ve ABD ile Türkiye Cumhuriyeti arasında akdedilmiş ve değişikliğe uğramış İktisadi İşbirliği Anlaşması hükümlerine dayanarak, Türkiye Hükümeti, Türkiye’de Organize Sanayi Bölgeleri’nin kurulması konusunda, Amerika Birleşik Devletleri’ne 1961 yılı başında gerekli teknik ve maddi yardımın yapılması teklifinde bulunur. Bu teklif olumlu karşılanır ve AID (The Agency of International Develeopment / Uluslararası Kalkınma Ajansı) misyonunun mutabakatı sağlanır.49[3] Amerika Birleşik Devletleri, kredi maksadıyla kullanılmak üzere Türk lirası mevcut olduğu oranda kredi verilmesi hususunda 29 Mart 1962 tarihinde bir ikraz (kredi) anlaşması yapar. Hükümetin yaptığı bu anlaşma neticesinde Maliye Bakanlığı, AID’den aldığı fonlardan Bursa Ticaret ve Sanayi Odası’nın müracaatı üzerine, Bursa Organize Sanayi Bölgesi’nin inkişafının (gelişiminin) finansmanına yardım etmek amacıyla 25 milyon TL ikrazda (kredi) bulunmayı (AID misyonunun mutabakatıyla) 17 Temmuz 1962’de Bursa Sanayi Bölgesi İkraz Anlaşması dahilinde kabul eder.
Bu duruma göre, milletler arası finansman ve müteşebbis teşekkül Bursa Ticaret ve Sanayi Odası’nın katılım payı ile birlikte 28 milyon 700 bin TL’si temin edilir ve kuruluş safhası yatırımları için gerekli fon oluşturulur.
Maliye Bakanlığı krediyi, Türkiye’de ilk kez uygulanacak olan ‘Organize Sanayi Bölgesi’ yapılması için harcanması koşuluyla Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği’nin kullanımına verir. Türkiye’de yapılacak ilk Organize Sanayi Bölgesinin yerinin belirlenmesi için ciddi bir etüde ihtiyaç vardır. Bunun için taraflar tarafından 1961 yılında Washington DC’de bulunan Checchi and Company firması görevlendirir. Bu firma 1961 yılı Haziran ve Ekim ayları arasında Türkiye’de çalışmalar yapar. Bu çalışmalar Checchi and Company’nin Endüstriyel Bölgeler Etüd Heyeti Başkanı S. H. Chafkin başkanlığında, yine aynı firmadan Webster R. Robinson, Harland W. Westerman ve John E. Bingham tarafından yürütülür. Bu ekibe Türkiye Cumhuriyeti hükümeti tarafından görevlendirilen Şemsi İyigün ve Safai İnal da katılır. Ayrıca bu çalışmalar sırasında da fotoğraflar Hakkı Sait Tez tarafından çekilir. Çeşitli iller gezilir ve sonuçta Bursa’da Yalakçayır’ı denilen bölge en uygun bölge olarak bulunur.
Daha sonra bu konu BTSO yönetimlerinde ve meclisinde uzun süre tartışılır. Yönetim kurulunun aldığı karar 4 Ağustos 1961’de BTSO Meclisi’ne gelir. Uzun tartışmalardan sonra BTSO Meclisinin 133 nolu “Sanayi Bölgeler Etüt Komisyonu’nun Bursa’da yaptığı tetkiklere ait 2 Ağustos 1961 tarih ve 768 sayılı İdare Heyeti Kararı” şöyle oluşur:
“Karar No - 133 : Umumi Katip, Komisyonun teşekkülü, gayesi, Bursa’daki tetkikler hakkında nazım plan üzerinde izahat verdi. Yapılan müzakereler neticesinde İlhan Özmert’in teklifi gereğince Bursa iktisadına müspet tesir edecek bu projenin tahakkuku için odamızın faal rol oynamasına, inisiyatifi ele almasına ve projenin odaca tahakkuk ettirilmesinin prensip olarak kabulüne ve idare heyetinin azami gayret göstermesine ittifakla karar verildi. 4.8.1961”
Başkan : Hasan Alkoçlar, Başkan Vekili Mehmet Urgancıgil, Başkan Vekili: Şevket Kömürcüoğlu, Umumi Katip: Mustafa Evirgen, Umumi Katip Vekili: Enver Yet, Üyeler: Burhanettin Ersöz, Fahri Batıca, Nurettin Foça, Nuri Erbak, İhsan Dikmen, Ali Erdinç, Rafet Sözüçetin, İlhan Özmert.”
Bu kararın altında da tüm BTSO Meclis üyelerinin adı vardır.
1961’de başlayan yolculuk 1966’da sona erer. BOSB’nin resmi açılışı 6 Kasım 1966 Pazar günü saat 14.30’da yapılır. Açılışa Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlayangil, Sanayi eski Bakanlarından Muammer Erten, Milletvekilleri, ABD Uluslararası Geliştirme Ajansı (USAID) Türkiye Misyonu Direktörü James P. Grant, dönemin Bursa Valisi Celalettin Ünseli, dönemin Bursa Belediye Başkanı Kemal Bengü, dönemin BTSO Başkanı Abdi Biçen, OSB İdare Komitesi Başkanı Fuat Özyol, BTSO Yönetim Kurulu üyeleri, Bursa sanayi ve iş dünyasını ileri gelenleri katılır.
Bu süreçte BTSO’da 3 başkan hizmet verir. Hasan Alkoçlar, Kamil Tolon ve Abdi Biçen. BOSB’nin ilk fabrikası olan SİFAŞ’ın 1962 yılında arsasını almasının ardından ihaleye çıkılır ve temeli 25 Ocak 1963’te atılır. Temel atmada Sait Ete bir konuşma yapar. Fabrikanın açılışı ise 11 Eylül 1964’te gerçekleşir.[4]
Bursa Teknoloji Organize Sanayi Bölgesi (TEKNOSAB), Türkiye’de ilk organize sanayi bölgesini hayata geçiren Bursa’da 60 yıl sonra yine bir ilki gerçekleştirir. Türkiye’nin yüksek teknolojili ilk organize sanayi bölgesi olan TEKNOSAB’ın güçlü altyapısı, ulaşım bağlantıları ve yenilenebilir enerji kaynakları ile yeni ekonomi modelinin anahtarını bir model olarak karşımıza çıkarır.
TEKNOSAB bir bağlamda Bursa Ticaret ve Sanayi Odası öncülüğünde hayata geçirilen sanayideki dönüşüm ve ölçek ekonomisine geçişin liderliğini üstlenir. Türkiye’yi teknoloji organize sanayi bölgesi kavramı ile tanıştıran TEKNOSAB, Karacabey ilçe sınırlarında yer alan toplam alan 837 hektarlık bir alanı kapsar.
Dünyanın en önemli pazarlarına 3.5 saatlik uçuş mesafesindeki TEKNOSAB 25 milyar dolarlık bir yatırımla, Bursa’nın yıllık ihracatını 25 milyar dolara taşıma hedefiyle yola koyulur.
45 bin yeni istihdamın beklendiği bölgede ihracat birim değeri 4.5 dolardan 8 dolara
yükselmesi hedeflenir. 41 km ana arter ve bağlantı yolu, 1.5 GW yenilenebilir enerji
yatırımı, “yerli, yenilikçi ve yeşil üretim” vizyonuyla Avrupa Yeşil Mutabakatına
uygun bir kimlik taşır.
Bölgedeki enerji ihtiyacının önemli bir kısmı güneş ve rüzgâr başta olmak üzere yenilenebilir enerji kaynaklarından karşılanan, Bursa-İstanbul-İzmir otoyolu, yük ve yolcu taşımacılığına elverişli Osmaneli-Bursa-Balıkesir/Bandırma tren hattı ile bağlantılı bir dev sanayi bölgesi
olarak ülkemize model oluşturur.
Bölgedeki en küçük sanayi parseli 15 bin metrekare (ölçek ekonomisine uygun) olarak belirlenir. Kuruluş sürecinden itibaren 4 yıl gibi kısa bir süre kamulaştırma ve altyapı yatırımlarının büyük kısmı tamamlanan (Türkiye’deki OSB’lerin yatırıma hazır hale
gelme süresi ortalama 12 yıl) TEKNOSAB 2021 yılı ilk yarısından itibaren altyapısı
tamamlanan alanlarda inşaat ruhsatı verilmeye başlanır. Bölgede yatırımlar hızla
devam ederken, faaliyetlerine başlayan firmalara her yıl yenileri eklenir.
Bursa’da şu anda faaliyet olan OSB’ler şunlardır:
“1. Bursa Organize Sanayi Bölgesi, 2. Bursa Teknoloji OSB, 3. Hasanağa Organize Sanayi Bölgesi, 4. Demirtaş Organize Sanayi Bölgesi, 5. Uludağ Organize Sanayi Bölgesi, 6. İnegöl Organize Sanayi Bölgesi, 7. İnegöl Mobilya Ağaç İşleri İhtisas Organize Sanayi Bölgesi, 8. Kestel Organize Sanayi Bölgesi, 9. Mustafa Kemalpaşa Organize Sanayi Bölgesi, 10. Mustafa Kemalpaşa- Mermerciler Organize Sanayi Bölgesi, 11. Nilüfer Organize Sanayi Bölgesi, 12. Yenişehir Organize Sanayi Bölgesi, 13. Bursa İhtisas Deri-Karma Organize Sanayi Bölgesi, 14. TOSAB Bursa Tekstil Boyahaneleri İhtisas Organize Sanayi Bölgesi, 15. Barakfaki Organize Sanayi Bölgesi, 16. Kayapa Organize Sanayi Bölgesi, 17. Yenice Organize Sanayi Bölgesi”
Bursa’da son kurulan TEKNOSAB ile toplam 17 OSB bulunur. Türkiye’nin ilk OSB’si 1961’de başlanıp, 1966’da açılışı yapılan Bursa OSB’dir. 1973’deki İnegöl OSB(Türkiye’nin ilk ilçe OSB’sidir.), 2005’te kurulan TOSAB, 2011’de açılan Deri İhtisas OSB ve son olarak ülkemizin ilk teknoloji sanayi bölgesi olan 2016’da kurulan TEKNOSAB aynı mantıkla kurulur. Yani yer belirlenir, kamulaştırmalar yapılır, altyapı oluşturulur, parseller hazırlanıp, satışa çıkarılır. Bu OSB mantığı ile kurulmuş 5 OSB dışında kalan 12 OSB adeta deyim yerindeyse tersten doğum olarak hayata geçirilir. Yani bir takım arazilerin üzerine parça parça fabrikalar kurulur. Bunlar dernekleşti. OSB olmak için uğraş verirler ve sonunda OSB kimliği kazanırlar.
[1] Onat, Esen : Organize Sanayi Bölgeleri (Fiziki Planlama Esasları), TOBB Yayını, Ankara, 1969 s. 9
[2] Narasaiah Laxmi, M; Anuradha, N: Growth anda performance of small scale Industry. Discovery Pablishing House. New Delhi. 1999 p. 10
[3] Dülgeroğlu, Ercan: Organize Sanayi Bölgeleri ve Bursa Örneği. İÜ İktisat Fakültesi. Doktora Tezi. İstanbul. 1976. s. 165-166
[4] Kuter, Murat: Bir Sanayi Devrimi. Bursa – 2017. S.73