Gebe  ve emziren çalışanların; işyerlerindeki sağlık ve güvenliğinin sağlanması ve geliştirilmesini destekleyecek önlemlerin alınması ve bu çalışanların hangi dönemlerde ne gibi işlerde çalıştırılmalarının yasak olduğu, çalıştırılabilecekleri işlerde hangi şart ve usullere uyulacağının belirlenmesi yönünde yasal mevzuat kapsamında düzenlemeler mevcuttur.

Konuyla ilgili 6331 sayılı Kanunun 30. Maddesinde gebe ve emziren kadınların çalışma şartlarına ilişkin usul ve esasların Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çıkartılacak yönetmelikle düzenleneceği belirtilmiş ve 16.08.2013 tarih ve 28737 sayılı Resmi Gazete’de konuyla ilgili Gebe Veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları Ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelikte yayınlanmıştır.

Anılan yönetmelikteki tanımına göre Gebe Çalışan “herhangi bir sağlık kuruluşundan alınan belge ile gebeliği hakkında işvereni bilgilendiren çalışanı”, emziren çalışan ise “tabi olduğu mevzuat hükümleri uyarınca süt izni kullanmakta olan ve işverenini durum hakkında bilgilendiren çalışanı”  ifade eder.  Yönetmeliğin 6. Maddesine göre çalışanın öncelikle işvereni gebelik ve emzirmeye başlama hali ile ilgili bilgilendirmesi gerekmektedir.

Çalışan tarafından bilgilendirilen işverenin bir kısım değerlendirmeli gerçekleştirmesi gerekmektedir. Buna göre işveren; öncelikle gebe veya emziren çalışanın sağlık ve güvenliği için tehlikeli sayılan kimyasal, fiziksel, biyolojik etkenlerin ve çalışma süreçlerinin çalışanlar üzerindeki etkilerini değerlendirmekle yükümlüdür. Bu değerlendirme sonucuna yönetmeliğin 1 numaralı ekine göre bazı genel ve özel önlemlerin alınması gerekmektedir. Alınması gereken başlıca genel ve özel önlemler şu şekildedir;
 

  • Çalışma saatleri ve ara dinlenmeleri geçici olarak yeniden düzenlenir, çalışanın çalışma saatlerinin gece süresine ve gebe çalışanların çalışmalarının günün erken saatlerine rastlamaması için gereken önlemler alınır.
  • Çalışma mahalli ve çalışma düzeni, duruş problemlerini ve kaza riskini azaltacak şekilde yeniden düzenlenir. Mümkün olduğu durumlarda oturarak çalışmaları sağlanır, dinlenme araları ihtiyaca göre daha sık ve uzun olacak şekilde düzenlenir.
  • Gebe veya yeni doğum yapmış çalışanın yalnız çalıştırılmaması esastır. Zorunluluk halinde gebe veya yeni doğum yapmış çalışanın işyerinde bulunan diğer çalışanlarla kolayca iletişim sağlayabilmeleri için gerekli önlemler alınır. Ayrıca çalışanın uygun tıbbi ve diğer destekleri alabilmesi için gerekli düzenlemeler yapılır, acil yardım prosedürlerinde bu durum göz önüne alınır.
  • İş stresi ile ilgili olarak; gebe, yeni doğum yapmış ve emziren çalışanı, çalışma koşulları, çalışma saatleri, müşterilerle ve üçüncü kişilerle ilişkiler, iş yükü, işini kaybetme korkusu gibi stres faktörlerine yönelik koruyucu önlemler alınır. Düşük veya ölü doğum yapmış veya doğumdan sonra bebeğini kaybetmiş çalışanı stresten korumak için itina gösterilir.
  • Gebe veya emziren çalışanların kendilerinin ve bebeklerinin sağlığını olumsuz etkileyecek şekilde elle taşıma, yükleme ve araçsız taşıma işlerinde çalıştırılmaları yasaktır. Bu tür işlerde risk değerlendirmesi yapılır, gerektiğinde iş değişikliği sağlanır.
  • Kişisel koruyucu donanımlar gebe veya emziren çalışanı tam koruyacak şekilde vücuduna uygun olmalıdır. Kişisel koruyucu donanımlar kişilerin hareketlerine engel olmamalı ve vücut ölçüleri değiştikçe yenileri temin edilmelidir. Uygun koruyucu sağlanamadığı durumlarda çalışan bu işlerde çalıştırılamaz.
  • Gebe çalışanın, ani darbelere, sarsıntıya, uzun süreli titreşime maruz kalacağı işlerde ve iş makinelerinde çalıştırılmaları yasaktır. Vücudun alt kısmını, özellikle karın bölgesini etkileyen düşük frekanslı uzun süreli titreşime ve sürekli sarsıntıya maruziyeti önleyecek tedbirler alınır.
  • Gebe çalışanın çalıştığı yerdeki gürültü seviyesinin, en düşük maruziyet etkin değeri olan 80 dB(A) yı geçmemesi sağlanır. Eğer gürültü seviyesi düşürülemiyorsa çalışanın yeri değiştirilir. Limitleri aşan gürültülü ortamda gebe çalışanların kişisel koruyucu donanım kullanarak dahi çalıştırılmaları yasaktır.
  • Gebe, yeni doğum yapmış ve emziren çalışanların yaptığı işin niteliği göz önünde bulundurularak çalıştığı yerlerin sıcaklığının ve basıncının sağlık ve güvenlik riski yaratmayacak düzeyde olması sağlanır.
  • Kanserojen, mutajen, çok toksik, toksik, zararlı, alerjik, üreme için toksik ve emzirilen çocuğa zararlı olabilen kimyasalların üretildiği, işlendiği, kullanıldığı işlerde gebe, yeni doğum yapmış ve emziren çalışanın çalıştırılması esas olarak yasaktır. Ancak, çalışanın çalıştırılmasında zorunluluk varsa ve teknik olarak bu maddeler daha az zararlı olanlarla değiştirilemiyorsa, gebe çalışan, mutajen ve üreme için toksik maddelerle, emziren ve yeni doğum yapmış çalışan, emzirilen çocuğa zararlı olabilen kimyasalların dışındaki maddelerle, ancak her türlü önlem alınarak ve sağlık durumları ile maruziyet düzeyleri sürekli kontrol altında tutularak çalıştırılabilir.
İşveren ayrıca, çalışanın işyerinde maruziyet şeklini, düzeyini, süresini, yönetmeliğin ikinci ekinde yer çalıştırılamayacak işler ve işyerleri ile burada bulunabilecek önemli risk faktörleri ile gebe çalışanların sağlığını izleme formu kapsamında süreçler, çalışma koşulları ve özel bir riske maruz kalma olasılığı bulunan işlerde bu risklerin çalışan üzerindeki etkilerini belirlemek ve alınacak önlemleri kararlaştırmak üzere değerlendirme yapmakla yükümlüdür. Bu değerlendirmelerde kişisel olarak çalışanı etkileyen psikososyal ve tıbbi faktörlerin de dikkate alınması gerekmektedir.
 
İşverence tüm bu değerlendirme yükümlülüğü yerine getirildikten sonra gebe veya emziren çalışanın da bu değerlendirmelerin sonuçları ile alınması gereken önlemler hakkında bilgilendirilmesi gerekmektedir.
 
Yönetmeliğin 6. Maddesi kapsamındaki değerlendirme ve bilgilendirme yükümlülüğü yerine getirildikten sonra işverenin, değerlendirme sonuçlarını eylemli olarak gerçekleştirmesi gerekecektir. Yönetmeliğin 7. Maddesine göre;
 
  • Yapılan değerlendirmeler sonucunda gebe çalışanın sağlık ve güvenlik riski veya gebeliği veya emzirmesi üzerinde bir etki ortaya çıktığı takdirde işveren çalışanın çalışma koşullarını ve/veya çalışma saatlerini bu etkilere maruz kalmasını önleyecek bir biçimde geçici olarak değiştirmek zorundadır.
  • Çalışma koşullarının ve/veya çalışma saatlerinin uyarlanması mümkün değilse, işveren ilgili çalışanı başka bir işe aktarmak için gerekli önlemleri alır.
  • Ayrıca, sağlık raporu ile gerekli görüldüğü takdirde gebe çalışan, sağlığına uygun daha hafif işlerde çalıştırılır. Bu halde çalışanın ücretinde bir kesinti yapılamaz.
  • Başka bir işe aktarılması mümkün değilse çalışanın sağlık ve güvenliğinin korunması için gerekli süre içinde, isteği halinde çalışanın tabi olduğu mevzuat hükümleri saklı kalmak kaydıyla ücretsiz izinli sayılması sağlanır.
 
Yönetmeliğin Üçüncü bölümünde Gebe veya emziren çalışanlar, çalıştıkları iş veya işyerlerinde herhangi bir riske maruz kalmasalar dahi özel çalışma koşulları ve izin hakları düzenlenmiştir. Buna göre;
 
  • Kadın çalışanlar, gebe olduklarının sağlık raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar geçen sürede gece çalışmaya zorlanamazlar.
  • Yeni doğum yapmış çalışanın doğumu izleyen bir yıl boyunca gece çalıştırılması yasaktır. Bu sürenin sonunda sağlık ve güvenlik açısından sakıncalı olduğunun sağlık raporu ile belirlendiği dönem boyunca gece çalıştırılmaz.
  • Gebe veya emziren çalışanlar günde 7,5 saatten fazla çalıştırılamaz.
  • Analık ve süt izinleri bakımından çalışanın tabi olduğu mevzuat hükümleri saklı kalmak kaydıyla İş Kanunun ilgili hükümleri uygulanır.
  • Hamilelik süresince kadın işçiye periyodik kontroller için ücretli izin verilir.
Yönetmelikte belirtilen çalışma şartları, doğuma kadar çalışılan süre boyunca ve/veya yönetmelikteki tanıma göre emziren çalışan olarak kabul edildiği süre boyunca geçerlidir. Ayrıca Yönetmeliğin 12. Maddesi kapsamında emziren çalışanların doğum sonrası işe başlamalarında sakınca olmadığının sağlık raporuyla belirlenmesi gerekmektedir. Çalışmasında sakınca olduğuna dair raporu olan emziren çalışanlar, hekim raporunda belirtilen süre ve işlerde çalıştırılamazlar.
 
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunun 30. Maddesine dayanılarak düzenlenen yukarıdaki yönetmelik hükümlerine aykırılık halleri için yine 6331 sayılı kanun kapsamında idari para cezası öngörülmektedir. Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarına ilişkin yönetmelik hükümlerine her bir aykırılık hali için 2019 yılı idari para cezaları şu şekildedir;
 
  • Az tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için
  •  Çalışan sayısı 1-49 arasında ise 1.911,00-TL
  • Çalışan sayısı 50 ve üzerinde ise 2.866,00-TL
 
  • Tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için
  • Çalışan sayısı 10’dan az ise 2.388,00-TL
  • Çalışan sayısı 19-49 arasında ise 2.866,00-TL
  • Çalışan sayısı 50 ve üzerinde ise 3.822,00-TL
 
  • Çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için
  • Çalışan sayısı 10’dan az ise 2.866,00-TL
  • Çalışan sayısı 19-49 arasında ise 3.822,00-TL
  • Çalışan sayısı 50 ve üzerinde ise 5.733,00-TL