Türkmenistan Cumhuriyeti Orta Asya’nın güneyinde, Hazar Denizi kıyısında yer almakta olup kuzeydoğusunda Özbekistan, kuzeybatısında Kazakistan, güneyinde İran ve güneydoğusunda Afganistan ile komşudur. 488.100 km’lik yüzölçümü ile bağımsız devletler topluluğunun en büyük dördüncü devletidir.
Doğal Kaynaklar
Petrol, doğal gaz, sülfür ve tuz başlıca doğal kaynaklardır. Ülkenin önemli miktarda gaz ve petrol rezevleri bulunmaktadır. Başlıca gaz rezervleri ülkenin doğusunda yer alan Amuderya havzasında bulunmaktadır. Hazar Denizi yakınlarında da gaz rezervleri vardır.
Türkmenistan, hidro karbon sanayinin geliştirilmesi yönünde iddialı projeler ortaya koymaktadır. 2030 yılı itibarı ile doğal gaz üretiminin yılda 250 milyar metreküpe, ham petrol üretiminin ise yılda 110 milyon tona çıkarılması hedeflenmektedir. Orta Asya’nın en uzun nehri Amuderya, Türkmenistan’ın doğusundan geçmektedir. Ülkenin güneyinde ise Tedzhen nehri akmaktadır. Ancak, bu nehirlerin ülkenin sınırlarında bulunmaları sebebiyle ülke topraklarının yalnızca %3,5’i ekilebilir durumdadır. Tarımsal üretim neredeyse tamamen sulamaya dayanmaktadır.
Temel Ekonomik Göstergeler
Türkmenistan, başta doğal gaz olmak üzere emtia ihracatına odaklanan bir ekonomiye sahip gelişmekte olan bir pazardır. Ekonomi büyük ölçüde devlete aittir, küçük ve az gelişmiş özel sektörde önemli bir devlet denetimi vardır. Bağımsızlığın kazanılmasından sonra, ekonomide devletçi yapı devam ettirilmiş, yeni kalkınma ve gelişme dönemi programı çerçevesinde her alanda yatırımlar hızlanmıştır. Ekonomide devlet hakimiyetinden daha pazar odaklı bir ekonomik modele yönelime dönük reformlar başlatmıştır. Özel sektörün gelişmesi için küçük ve orta ölçekli işletmelerin desteklenmesi yönünde kanun çıkarılmıştır.
2020 yılına kadar olan dönemi de içine alan yeni bir uzun vadeli kalkınma programını yürürlüğe konulmuştur. Bu programa göre ithal ikamesine dayalı ve belli sektörler için yüksek üretim hedeflerinin konulduğu bir plan benimsenmiştir. Kamudaki enerji sektörü haricindeki varlıkların 2020 yılına kadar %70’inin satışını hedeflenmiştir. Şu ana kadar yavaş ilerleme sağlanmıştır. Enerji sektörü, ormancılık, su kaynakları ve havacılık alanlarında devlet hisselerinin satışına izin verilmemektedir. Hükümet öncelikli sektörler olarak nitelendirilen pamuk, kimyasallar, imalat sanayi, altyapı alanlarına yabancı yatırım çekme konusunda isteklidir. Bazı koşullarda bu alanlarda tercihli vergi oranları ve ithalatta gümrük vergisi muafiyeti gibi teşvik uygulamaları da bulunmaktadır.
2022 yılında ülke ekonomisinde, sabit fiyatlara göre %5,3 oranında artmasıyla bir toparlanma olmuştur. Ukrayna'daki savaş ve Türkmenistan'ın ana ithalatı üzerindeki zincirleme etkiler sonucunda GSYİH büyümesinin yavaşlayarak 2023 yılında %2 olmuştur. 2024'te ekonomik aktiviteyi destekleyecek olan küresel enerji fiyatlarındaki durum olacaktır.
Dış Ticaret Verileri
Türkmenistan’ın ihracatı 2023 yılında 14 milyar dolar olmuştur. İhracat yaptığı başlıca ülkeler Çin, Türkiye, Yunanistan, Azerbaycan ve Ukrayna’dır. Ülkenin ihracatında Türkiye yaklaşık %12 pay ile 2. sıradadır.
Ülkenin ihracatında başlıca ürün grupları; mineral yakıtlar, yağlar; gübreler; pamuk, pamuk ipliği ve pamuklu mensucat; sebzeler ve bazı kök ve yumrular; inorganik kimyasallar; temizlik maddeleri; lak, sakız, reçine ve diğer bitkisel özsu ve hülasalar; dokuma hazır eşya, takımlar, kullanılmış giysi ve kumaşlar; plastik ve mamulleri ile ham postlar, deriler (kürkler hariç) ve köseleler olmuştur.
Türkmenistan’ın ithalatı ise 2023 yılında 4 milyar dolar olmuştur. İthalat yaptığı başlıca ülkeler Türkiye, Çin, Kazakistan, Almanya ve Japonya’dır. Ülkenin ithalatında Türkiye yaklaşık %28 pay ile 1. sıradadır.
Ülkenin ithalatında başlıca ürün grupları ise: makinalar, mekanik cihazlar ve aletler; elektrikli makina ve cihazlar; motorlu kara taşıtları; demir veya çelikten eşya; hububat; muhtelif kimyasal maddeler; plastikler ve mamulleri; eczacılık ürünleri; optik, fotoğraf, ölçü, tıbbi alet ve cihazlar ile mobilyalar, aydınlatma cihazları, prefabrik yapılar olmuştur.
Sektörlerin Analizi
Türkmenistan, zengin doğalgaz yatakları ile dünyanın önemli doğalgaz üreticisi ülkeleri arasında yer almaktadır. Doğalgaz ihracından elde edilen gelir, devlet bütçesine ve büyük yatırımlara önemli kaynak sağlamaktadır. Şu anda Türkmenistan’dan en fazla doğalgaz tedarik eden ülke Çin’dir. Ülkenin ekonomik yapısı, doğalgaz rezervlerinin yanında, petrol ve yan ürünleri, pamuk, tekstil sanayi ve gıda işleme sanayi üzerine şekillenmiştir.
Ülkede tarım ürünü olarak pamuk, buğday, arpa, pirinç, meyve ve sebze üretimi yapılmaktadır. Ayrıca bir kısım meyve ve sebze de ithal edilmektedir. Devlet seracılığı teşvik etmekte olup domates, salatalık ve muz üretimi için seracılık yapılmaktadır. Ülkede geleneksel olarak hayvancılık gelişmiştir. Bu çerçevede büyük ve küçükbaş hayvancılık yapılmakta olup son zamanlarda kümes hayvancılığı ve yumurta üretimi de büyük gelişme göstermiştir.
Devlet ana yatırımcı konumundadır. Doğalgazdan gübre, polipropilen, polieliten, akaryakıt ile elektrik üretimi için yatırımların birinci aşaması bitmiştir. Yeni yatırımlar konusunda zaman zaman yeni duyurular yapılmaktadır. Bunlar yanında tekstil fabrikaları, çimento fabrikaları, kimyasal tesisler devlet yatırımları ile gerçekleştirilmektedir. Bisküvi ve şekerleme, süt ürünleri, et ve et ürünleri, su ürünleri, tavukçuluk ve yumurta üretiminde Türkmen özel firmalar çoğalmaya başlamıştır.
Hizmetler sektörünün geliştiğini söylemek biraz zordur. Ülkede Türkiye’den bir bankamızın da ortakları arasından yer alan ticari bankacılık yapılmakla birlikte hizmet çeşitliliği ve kalitesi genel olarak düşüktür. Döviz bürosu bulunmamaktadır. Bunun dışında devlete ait sosyal güvenlikle ilgili bir resmi kurum olmakla birlikte ülkede özel sigorta şirketi bulunmamaktadır. Ülkelerle yapılan ikili anlaşmalar çerçevesinde Türk, Rus, Amerikan okullarının eğitim verdiği görülmektedir. Sağlık sektöründe daha önceki dönemlerde bir Türk hastanesinin çalışmasına izin verilmiş olmakla birlikte bu hastanenin çalışma lisansı uzatılmadığından şu an sadece devlet hastaneleri hizmet vermektedir. Bilişim sektörü gelişmemiştir. Yazılım alanında Rus ve Türk firmaları kamu ve özel sektör Türkmen firmalarından iş alabilmektedir.
Ülkede doğal gaz, petrol, kömür, demir kromit, kurşun, çinko, bakır, altın ve gümüş yeraltı kaynakları mevcuttur.
Türkmenistan, resmi olarak 19,5 trilyon m3 civarında zengin doğalgaz yatakları ile dünyanın dördüncü önemli doğalgaz üreticisi ülkesidir. Doğalgaz ihracından elde edilen gelir, devlet bütçesine önemli kaynak sağlamaktadır. Şu anda Türkmenistan’dan en fazla doğalgaz tedarik eden ülke Çin’dir. Bu ülkeye 2021 ve 2022 yıllarında yaklaşık 36 milyar m3 , 2023 yılında 32 milyar m3 doğalgaz satılmıştır. Toplamda yıllık çıkarılan doğalgaz 70 milyar m3 civarındadır. Doğalgaza kıyasla oldukça az olmakla birlikte, ülkenin petrol rezervleri de bulunmaktadır. Buna bağlı olarak petrol ürünleri sanayisi de bulunmaktadır. Bunlar dışındaki diğer yeraltı kaynakları sınırlıdır.
Ülkede çıkarılan doğalgaz ısınma ve elektrik alt yapısının kaynağını oluşturmaktadır. Doğalgaz bunun yanında boru hatlarıyla en çok Çin’e satılmaktadır. Keza bu doğalgaz kaynağı kullanılarak çevrim santralleriyle elektrik enerjisi üretilip yurtdışına ihraç edilmektedir. Ülkenin bu konulardaki yatırımlarının artarak devam edeceği açıklanmaktadır. Ayrıca ülkede ham petrol de çıkarılmakta olup genel olarak benzin fiyatları düşüktür. Ülke, enerji maliyetleri açısından çok iyi bir potansiyele sahiptir. Bunun yanında su kaynakları sınırlıdır. Ülke topraklarının %80 çölle kaplıdır. Bu sebeple devlet su kaynaklarına ulaşmak için çaba sarf etmektedir.
Doğrudan Yabancı Yatırımların Görünümü
Türkmenistan, 2023 yılında tahmini 1,7 milyar dolar ile doğrudan yabancı yatırım çekmiştir. Ülkedeki toplam yabancı sermaye stoğu 43 milyar dolara ulaşmıştır.
Türkmenistan’da özellikle enerji sektörü yabancı yatırımcılar için önemli bir potansiyel arz etmesine rağmen, bu sektörde bile ülkeye giren yabancı sermaye oldukça kısıtlı kalmaktadır. Türkmenistan tekstil alanında ülkeye yabancı sermaye çekme konusunda nispeten daha başarılı olmuştur.
Türkiye- Türkmenistan Dış Ticareti
2023 yılında Türkiye’nin Tacikistan’a ihracatı yaklaşık 1 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.
Türkiye’nin Türkmenistan’a ihracatında başlıca ürün gruplar: elektrikli makine ve cihazlar; makinalar, mekanik cihazlar ve aletler; demir veya çelikten eşya; mobilyalar, aydınlatma cihazları, prefabrik yapılar; plastikler ve mamulleri; muhtelif kimyasal maddeler; alüminyum ve alüminyumdan eşya; boyalar; motorlu kara taşıtları ile ağaç ve ahşap eşya, odun kömürü olmuştur.
Aynı yıl, Türkiye’nin Türkmenistan’dan ithalatı yaklaşık 1,7 milyar dolar olmuştur.
Türkiye’nin Türkmenistan’dan ithalatında başlıca ürün grupları ise, mineral yakıtlar, yağlar; pamuk, pamuk ipliği ve pamuklu mensucat; gübreler; ham postlar, deriler (kürkler hariç) ve köseleler; bakır ve bakırdan eşya; inorganik kimyasallar; plastikler ve mamulleri; yağlı tohum ve meyvalar; saman ve kaba yem; makinalar, mekanik cihazlar ve aletler ile örülmemiş giyim eşyası ve aksesuarı olmuştur.