Başkent: Podgorica
GSYİH: 8.011.000 $
Kişi Başı GSYİH: 12.646
Büyüme Oranı: %3,7
Nüfus: 633.000
Yüzölçümü: 13.888
Karadağ, Güneydoğu Avrupa'da bir ülkedir. Doğusunda Arnavutluk ve Kosova, kuzeyinde Sırbistan, batısında Hırvatistan, Bosna-Hersek ve güneyinde Adriyatik Denizi yer alır. Başkenti, Podgorica'dır.
Temel Ekonomik Göstergeler
Karadağ ekonomisi serbest pazar sistemine geçiş dönemi yaşayan bir ekonomidir. Ülkedeki işsizlik ve bölgesel eşitsizlik kalkınmada anahtar olan politik ve ekonomik problemlerdir. 1999’da başlayan özelleştirme sürecinden bu yana %85 kadar devlete ait kuruluş özelleştirilmiştir. Bankalar, telekomünikasyon ve benzin dağıtım şirketlerinin %100 özelleştirilmiş durumdadır.
Oldukça küçük bir ülke olan Karadağ’ın ekonomik yapısı, turizm de dahil olmak üzere hizmet sektörü ağırlıklıdır. Alüminyum başta olmak üzere birkaç ürün dışında imalat sektörü ön planda değildir. Tarım sektörü de hizmetler sektörünün gerisinde kalmaktadır. Karadağ turizmde her sene nüfusunun iki katı turisti ülkede misafir etmektedir. Gemi ve yat turizmi olanakları da sunan yeni lüks turizm işletmeleri bu sektöre önemli katkılar sunmaktadır. Ülkede, kara ve demiryolu ağlarının, hava ulaşım imkanlarının iyileştirilmesi ve genişletilmesine de önem verilmektedir.
Dış Ticaret Verileri
Karadağ’ın ihracatı ağırlıklı olarak belirli ürünlere bağlıdır. Ülkenin ihracatında başlıca ürün grupları: mineral yakıtlar, yağlar; alüminyum ve alüminyumdan eşya; ağaç ve ahşap eşya, odun kömürü; eczacılık ürünleri; makinalar, mekanik cihazlar ve aletler; metal cevherleri, cüruf ve kül; etler ve yenilen sakatat; meşrubat, alkollü içkiler ve sirke; motorlu kara taşıtları ile elektrikli makine ve cihazlar olmuştur. Ülkenin ihracat yaptığı ilk beş ülke ise Sırbistan, Bosna Hersek, Macaristan, Hong Kong ve Türkiye’dir.
Ülkenin ithalatı ihracatına göre daha çeşitli ürünlerden oluşmaktadır. Ülke hemen hemen her şeyi ithal etmek durumundadır. Karadağ’ın ithal ettiği başlıca ürün grupları: Mineral yakıtlar, yağlar; motorlu kara taşıtları; makinalar, mekanik cihazlar ve aletler; elektrikli makine ve cihazlar; alüminyum ve alüminyumdan eşya; eczacılık ürünleri, etler ve yenilen sakatat; mobilyalar, aydınlatma cihazları, prefabrik yapılar; plastikler ve mamulleri ile meşrubat, alkollü içkiler ve sirke olmuştur. Ülkenin ilk beş tedarikçi ülkesi Sırbistan, Çin, Almanya, İtalya ve Bosna-Hersek’tir.
Sektörlerin Analizi
Karadağ'ın ekonomisinde tarım önemli bir yere sahip olup, başlıca tarımsal ihraç ürünleri meyve ve sebzedir. Karadağ'ın toplam yüzölçümü 13.812 kilometre kare olup, bu yüzölçümün yaklaşık %25,7'sini (334,048 hektar) tarım alanları kaplamaktadır. Tarım alanlarının %37’si ekilebilir tarım arazisidir. Ortalama işletme büyüklüğü 5 hektar olup, tarım arazilerinin sadece %12'si başta mısır, buğday ve patates olmak üzere tek yıllık bitkilerin üretimi ile meyve bahçeleri ve üzüm bağlarına ayrılmıştır. Geriye kalan %88 oranındaki tarım arazilerini çayır ve meralar oluşturmaktadır. Meyve ağaçlarının önemli bir kısmını narenciye ve zeytin ağaçları oluşturmaktadır. Karadağ'da yetişen sebze ve meyveler arasında domates, biber, salatalık, erik, elma, üzüm, narenciye, yaban mersini, orman ürünleri arasında, yenilebilir mantarlar, yabani tıbbi bitkiler sayılabilir. Karadağ'da tarım esasen sığır, koyun ve keçi başta olmak üzere hayvancılığa dayanmakta, olup, tarımsal üretimin %60'ını oluşturmaktadır. Ayrıca bal üretimi, balıkçılık ve doğal kaynak suları da Karadağ’ın ekonomisine katkı sağlamaktadır.
Karadağ güçlü çelik ve alüminyum sanayi, kömür madenleri, orman ve ağaç işleme sanayi ile tekstil ve tütün işleme sanayine sahiptir. Karadağ'ın sanayi üretimi iki kategoriye ayrılmıştır. Bu kapsamda, ağır sanayi kısmında, enerji, madencilik, metal işleme endüstrisi ve kimya endüstrisi alanlarında; hafif sanayi kısmında ise, gıda işleme endüstrisi, tekstil endüstrisi, ağaç işleme endüstrisi, grafik endüstrisi ve inşaat malzemeleri endüstrisi alanlarında yatırım fırsatları bulunabilmektedir. Karadağ'ın ana ticari ortağı Avrupa Birliği’dir. Karadağ ekonomisinin %85’i özelleştirilmiş olup, ekonominin özelleştirme ve yeniden yapılanma süreci son aşamasındadır. Ülkede tüm yerli sanayiinin %50’sinden fazlasını imalat sanayi oluşturmakta, bunu %44 ile elektrik üretimi, %4,7 madencilik ve taş ocakçılığı izlemektedir. Ana metal (%12), eczacılık ürünleri (%9,8), gıda ürünleri (%7), makine ve ekipmanlar (%5), içecek (%3), tütün ve kimya sanayi üretimi, imalat sanayinin en büyük kısmını oluşturmaktadır.
Hizmet sektörü Karadağ ekonomisinin dayandığı temel sektör olup, bu sektörde her alanda yapılacak detaylı fizibilite çalışmaları ile gelişmeye açık alanlar ve fırsatlar bulunabilecektir. Karadağ İstatistik Kurumu (MONSTAT) verilerine göre, 2022 yılı dördüncü çeyreğinde hizmet ciro endeksi 2021 yılının dördüncü çeyreğine göre %19,3, oranında artarken, 2022 yılının üçüncü çeyreğine göre %19 oranında azalmış; motorlu taşıtlar ve motosikletlerin toptan ve perakende ticareti sektöründe hizmet ciro endeksi, 2022 yılının dördüncü çeyreğinde, 2021 yılının dördüncü çeyreğine göre %19,9 oranında artarken, 2022 yılı üçüncü çeyreğine göre %12,2 oranında azalmıştır. Taşıma ve depolama hizmetleri sektöründe hizmet ciro endeksi, 2022 yılı dördüncü çeyreğinde, 2021 yılının dördüncü çeyreğine göre %30,3 oranında artış gösterirken, 2022 yılı üçüncü çeyreğine göre %22,1 oranında azalmış; konaklama ve yemek hizmetleri sektöründe hizmet ciro endeksi 2022 yılı dördüncü çeyreğinde, 2021 yılının dördüncü çeyreğine göre %37,2 oranında artış gösterirken, 2022 yılı üçüncü çeyreğine göre %64,6 oranında azalmıştır. Hizmet sektöründe Karadağ için büyük öneme sahip olan turizm faaliyetlerine bakıldığında MONSTAT verilerine göre, . 2022 yılında ise Ülkeye, 2.183.975 turist gelmiş ve 12.428.787 geceleme gerçekleşmiştir. Toplam geceleme sayısının %95,5'ini yabancı turistler, %4,5'ini ise yerli turistler gerçekleştirmiştir. Bilgi ve iletişim sektöründe hizmet ciro endeksi ise 2022 yılı dördüncü çeyreğinde, 2021 yılının dördüncü çeyreğine göre %4,5 oranında artış gösterirken, 2022 yılı üçüncü çeyreğine göre %2,7 oranında artmıştır.
Karadağ’da müteahhitlik hizmetleri her geçen yıl önemini artırmaktadır. Bu alanda kabul edilen yeni kanunlarla ülkede, kurumsal yapının güçlendirilmesi, AB standartlarıyla uyum sağlanması ve denetim faaliyetlerinin artırılması hedeflenmektedir. Böylece, yerli ve bölgesel altyapı, konut, turizm kompleksleri gibi müteahhitlik projelerine olan ilginin daha da artacağı beklenmektedir. Karadağ’da inşaat sektörü, yatırım yapılabilecek gelecek vadeden sektörlerin başında gelmektedir. Dolayısıyla artan müteahhitlik projelerine bağlı olarak teknik müşavirlik hususunda da talebin artığını söylemek mümkündür. 2017 yılında ekonomi politikalarına yabancı yatırımların özendirilmesi yönünde yeni bir ivme kazandıran Karadağ’ın, önümüzdeki yıllarda AB üyesi olması beklentisi ve önemli bir turizm ülkesi olmasının da katkısıyla Karadağ’daki konut, yazlık ev ve otel talebi her geçen gün hızla artmaktadır. Öte yandan, artan talebe bağlı olarak altyapı iyileştirmesi gereksinimi de aynı oranda artış göstermektedir. Keza, Karadağ’da son yılarda kamu hizmetleri bağlamında önemli yatırımlar içerisinde özelikle su temini, atık su temizlemesi, yol alt yapısının iyileştirilmesi ile demiryolu rehabilitasyon çalışmaları gibi yatırım alanları halen geliştirilmesi gereken alanlar olarak görünmektedir. Karadağ’da Teknik Müşavirlik sektöründe faaliyet gösteren yerel firma sayısı çok sınırlı olup, Teknik-Müşavirlik hizmetleri genel olarak ülke dışından sağlanmaktadır.
Maden hammaddeleri devlete ait doğal kaynaklardır. Ancak, Karadağ'daki tüm madencilik şirketleri özel sektöre aittir ve Hükümet iki büyük şirkette hisseye sahiptir. Karadağ'ın maden yataklarının en önemlileri kömür, kırmızı boksit, kurşun ve çinkodur. Karadağ, kömür, kırmızı boksit, deniz tuzu gibi maden ve minerallerin kullanılması temelinde, termoelektrik santrali, aluminyum fabrikası, tuz işleme fabrikası gibi tesisleri kurmuş ve geliştirmiştir.
Enerji sektörü, Karadağ’ın büyük ölçüde kullanılmamış potansiyele sahip olduğu stratejik iş geliştirme alanlarından birisidir. 2023’te Karadağ'ın toplam elektrik üretimi 4,04 bin gigawatt saat (GWh) olarak gerçekleşmiştir. 2023 yılında 4,04 bin GWh olarak gerçekleşen toplam elektrik üretimi, planlanandan %12,36, yani 2022 yılına göre %25,31 daha yüksek olmuştur. 2023 yılında elde edilen toplam üretimin 2,52 bin GWh'i yenilenebilir enerji kaynaklarından (RES), 1,52 bin GWh'si ise Pljevlja Termik Santrali'nden (TE) üretilmiştir. Pljevlja Termik Santrali'nin rekor üretimine rağmen toplam üretime katılımı 2022'de %44,95'ten, 2023'te %37,67'ye düşmüştür. Rüzgar santrallerinin payı %2,3 azalırken, güneş enerjisi santrallerinin payı 2022'de % 0,12'den, 2023'te %0,31'e çıkmıştır. Karadağ'ın yenilenebilir enerji alanında (solar enerji, rüzgar enerjisi vb.) yeni projeler için önemli bir potansiyele sahip olması nedeniyle, enerji sektörü Karadağ'da en çok beklentiye sahip sanayi sektörlerinden biridir.
Doğrudan Yabancı Yatırımcı Görünümü
Karadağ’da tarım (hayvancılık, organik tarım, gıda üretimi, orman ve ormancılık üretimi), enerji, turizm ve bankacılık alanları en fazla dikkat çeken yatırım sektörleridir. Ruslar, Karadağ’da emlak satın alan yabancıların başında gelmekte olup, Rusları, İngilizler ve İrlandalılar izlemektedir. Avusturya ve Sloven firmaları ise turizm alanında yatırım yapmaktadırlar.
Türkiye- Karadağ Ticareti
Genel olarak Karadağ bütün ihtiyaçlarını dışarıdan ithalat yolu ile karşılamak durumundadır. Halen serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecini yaşamakta olan Karadağ ekonomisinin giderek büyüyeceği beklenmektedir. Yeniden yapılanma sürecinde olan Karadağ pazarının yeni ürün ve markalara açık konumda olması ve pazarın henüz doyum noktasına ulaşmamış olması Türk ihracatçılar için fırsat sunmaktadır.
Karadağ ile bir serbest ticaret alanı kurulmasına dair sürdürülen müzakereler sonunda Türkiye-Karadağ Serbest Ticaret Anlaşması (STA) 26 Kasım 2008 tarihinde İstanbul’da imzalanmıştır. Söz konusu Anlaşma metni 14 Ocak 2010 tarihli ve 27462 (Mükerrer) sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmış, 1 Mart 2010 tarihinde de yürürlüğe girmiştir.
Söz konusu Serbest Ticaret Anlaşması ile Türk ihracatçılara, Karadağ pazarında Avrupa Birliği ihracatçıları ile eşit rekabet imkânı sağlanmıştır. Sanayi mallarında, Karadağ-AB İstikrar ve Ortaklık Anlaşmasında düzenlenen tercihli rejim Türkiye-Karadağ Serbest Ticaret Anlaşması’na aynen yansıtılmıştır. Bu çerçevede, Anlaşmanın yürürlüğe girdiği tarihte; Karadağ menşeli tüm sanayi mallarının Türkiye’ye ithalatında uygulanan gümrük vergileri sıfırlanmıştır. Anlaşmada ayrıca, Türkiye menşeli sanayi mallarına Karadağ tarafınca AB’ye tanınan tavizlerin gerisinde bir tercihli rejim uygulanmayacağı da hükme bağlanmıştır. Anlaşmanın tarım ürünlerine ilişkin bölümünde, seçilmiş birkaç tarım ürününde taviz değişimi konusunda mutabakata varılmış, taraflar birbirlerine sınırsız miktarda veya tarife kontenjanları dâhilinde vergiden muaf olarak veya MFN vergi indirimi şeklinde tavizler tanımıştır.
Türkiye ile Karadağ’ın ticaret hacmi 2023 yılında yaklaşık 197 milyon dolardır. Aynı yıl, Türkiye’nin Karadağ’a ihracatı yaklaşık 177 milyon dolar olarak kaydedilmiştir. Türkiye’nin Karadağ’a ihracatında başlıca ürün grupları: ağaç ve ahşap eşya, odun kömürü; mobilyalar, aydınlatma cihazları, prefabrik yapılar; makinalar, mekanik cihazlar ve aletler; mücevherci eşyası; örme giyim eşyası ve aksesuarı, elektrikli makina ve cihazlar; demir veya çelikten eşya; örülmemiş giyim eşyası ve aksesuarı; plastikler ve mamulleri ile motorlu kara taşıtları olmuştur.
Türkiye’nin Karadağ’dan ithalatı 2023 yılında yaklaşık 20 milyon dolar olarak kaydedilmiştir. Türkiye’nin Karadağ’dan ithalatında başlıca ürün grupları: demir ve çelik; mücevherci eşyası; inorganik kimyasallar; alüminyum ve alüminyumdan eşya; barut ve patlayıcı maddeler; elektrikli makina ve cihazlar; makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, örme giyim eşyası ve aksesuarı; halılar ve yer kaplamaları ile meşrubat, alkollü içkiler ve sirke olmuştur.
Türkiye- Karadağ Yatırım İlişkileri
Türkiye'nin 2022 yılı itibarıyla yurtdışına gerçekleştirdiği 51 milyar dolar değerindeki toplam yurtdışı doğrudan yatırım stokunda Karadağ, -18 milyon dolar ile 132. Sırada yer almaktadır.
T.C. Podgorica Ticaret Müşavirliği tarafından Türkiye’deki firmalar için önerilen potansiyel yatırım alanları:
- Turizm (Yaz ve Kış turizmi),
- Enerji (HES ve yenilenebilir enerji teknolojileri) ve madencilik,
- Müteahhitlik ve teknik müşavirlik sektörü,
- Sağlık sektörü,
- Yolcu ve yük taşımacılığı sektörü,
- Havalimanı işletmeciliği,
- Film/dizi sektörü,
- Büyükbaş/küçükbaş hayvancılık ve ürünlerinin üretimi,
- Tarım (özellikle organik tarım),
- Gıda ürünleri üretimi (özellikle süt ve süt ürünleri),
- Orman ve ormancılık ürünleri işletmesi (her türlü mobilya imalatı),
- Tekstil (hazır giyim ve döşemelik),
- Ayakkabı üretimi olarak belirtilmektedir.
İş Kültürü
Karadağlılar rahatına düşkün bir halk olarak bilinmekte, ülke bu konuyu kendi turistik ürünlerinde dahi espri unsuru olarak kullanmaktadır. Bu durum, ticarette ve ülkede yapılacak yatırımlarda da önemli bir etken olarak belirmektedir. Ticarette risk almak istemeyen Karadağlı şirketlerin birçoğu kendi dillerinde iletişim kurarak ticari bağlantı yapmayı tercih etmektedir. Bu durum, ülkenin genellikle eski Yugoslavya coğrafyasında yer alan ve aynı dili konuşan ülkeler ile ticaret yapmasına sebep olmaktadır. Bu konu, Türkiye’deki firmalar açısından bir dezavantaj olmakla birlikte, Karadağca (Sırpça/Boşnakça) yapılacak ticari teklifler ülkemiz firmaların üçüncü ülke firmaları önünde daha avantajlı olmalarını sağlayacaktır.